Een recent artikel in Trouw beweert dat antidepressiva nutteloos en schadelijk zijn. Op grond van wetenschappelijk onderzoek werd gesteld dat van de 1 miljoen gebruikers in Nederland er slechts 20,000 echt baat bij zouden hebben. Er kwam een golf van kritiek op dit verhaal van patiënten, psychiaters en methodologen. Los van wie er gelijk heeft in dit debat is een veel interessantere vraag wat depressie eigenlijk is en wat de mogelijke oorzaken zijn. Het precieze antwoord weten we jammer genoeg niet. Artsen en breinwetenschappers beschrijven depressie als een stemmingsstoornis veroorzaakt door een tekort aan serotonine in de hersenen en in de volksmond praat men graag over een hersenziekte. Maar dit zijn beschrijvingen van het mechanisme – hoe werkt een depressie in op ons brein en gedrag – maar ze gaan voorbij aan dieperliggende oorzaken. Alsof je een bomaanslag beschrijft in termen van chemische reacties in plaats van wie er verantwoordelijk is en waarom hebben ze het gedaan.

De evolutionaire psychiatrie, die zich bezighoudt met de oorsprong van onze psychologische stoornissen zoals fobieën, eetstoornissen en schizofrenie, kan helpen bij de zoektocht naar de echte oorzaak van depressie en biedt mogelijk oplossingen. Sommige evolutionaire wetenschappers gaan ervan uit dat depressie een functie heeft. Zoals fysieke pijn het signaal afgeeft dat je lichaam beschadigd is en ergens van moet herstellen, zo geeft een depressie aan dat je psychisch lijdt en je het even niet meer trekt. De depressie zorgt ervoor is dat mensen zich tijdelijk kunnen terugtrekken uit sociale situaties die onbeheersbaar zijn, zoals een slecht huwelijk, een verstoorde relatie op het werk, of niet kunnen voldoen aan het verwachtingspatroon van familie of vrienden. Als een ingrijpende verandering, zoals een echtscheiding of ander werk, geen optie is dan vervalt men in een depressie. Depressie is volgens deze theorie een vorm van aangeleerde hulpeloosheid waarbij passiviteit op dat moment gewoon de beste response is. Maar als een depressie nut zou hebben, waarom heeft dan niet iedereen er last van? Ongeveer 20% van de mensen heeft tenminste eens in hun leven te maken met een depressie en er zijn dus verschillen in gevoeligheid. Vrouwen zijn dubbel zo gevoelig voor depressie dan mannen en erfelijkheid speelt ook een rol.

Een alternatieve evolutionaire verklaring is dat depressie een extreme versie is van een eigenschap die in mildere mate voordelig is. Vergelijk het met de lichaamslengte van mannen. Lang zijn biedt evolutionaire voordelen voor de man, het maakt ze bijvoorbeeld aantrekkelijk voor het andere geslacht. Maar er is een optimum, en te lange mannen ervaren nadelen van hun lengte zoals rugklachten en knieproblemen. Zo is depressie wellicht ook een dysfunctionele variant van een eigenschap die in normale dosis functioneel is. Dat je neerslachtig bent als je relatie uitgaat, ligt voor de hand. Maar als je extreem gevoelig bent voor verandering dan loop je risico op een depressie.

Wat moeten we met deze kennis in het licht van de controverse over het nut van antidepressiva? Allereerst heeft het geen zin om de oorzaak van depressie in het brein te zoeken. Je beschrijft daarmee alleen hoe een depressie werkt -- je beschrijft de bom, maar niet de terrorist die de aanslag pleegt. Ten tweede maakt de evolutionaire psychiatrie aannemelijk dat depressies reacties zijn op onbeheersbare situaties in je relaties of op het werk, waar verandering niet direct een optie is. Maar of een depressie ook evolutionair nut heeft, is nog steeds de vraag. Er lijkt eerder sprake van mismatch. Onder invloed van de sociale media en de extreme verwachtingspatronen van ouders lijken jongeren steeds hogere, onbereikbaardere doelen na te streven qua prestaties, uiterlijk en relaties, wat hun gevoeliger maakt voor depressie dan de vorige generaties. Ten slotte vergemakkelijkt een goede analyse van het probleem de zoektocht naar een geschikte oplossing, bijvoorbeeld in de vorm van een risicoanalyse, zelfinzicht, therapie, en het bieden van hulp bij gedragsverandering. Dat laat onverlet dat pillen voor velen een tijdelijke oplossing kunnen bieden voor de symptomen van een depressie.