Professor Mark van Vugt

column HP/De Tijd Oktober 2024

Er waait een gure, autoritaire wind over onze planeet. Dat blijkt niet alleen uit recente politieke gebeurtenissen, maar ook uit onderzoek zoals de cijfers van de World Values Survey (WVS). Dit internationale onderzoeksproject, dat al meer dan 40 jaar burgers uit bijna 100 landen regelmatig bevraagt naar hun waarden en opvattingen over politiek, religie en gezin laat zien dat de steun voor een dictator in veel landen groeiende is. Zo staat 40% van de Roemenen achter het idee van een sterke leider die zich niets aantrekt van parlement of verkiezingen, terwijl slechts 6% van de Nederlanders hiermee instemt. In Thailand, waar 10 jaar geleden een militaire coup plaatsvond, steunt zelfs de helft van de bevolking dit leiderschapstype. In Argentinië, waar president Alberto Fernández worstelt met een diepe economische crisis, is de steun voor sterke leiders met 35% gestegen. In Servië, waar president Aleksandar Vučić regelmatig kritiek krijgt vanwege zijn autoritaire neigingen, is een vergelijkbare groei zichtbaar. 

Zelfs in de Verenigde Staten, ooit beschouwd als een baken van democratie, zien we deze trend. Het presidentschap van Donald Trump, van 2016 tot 2020, was een duidelijke uiting van deze verschuiving. Onder zijn aanhangers, aangewakkerd door angsten voor economische ongelijkheid, immigratie en globalisering, is de steun voor autoritaire leiders verdubbeld in dezelfde periode. Dit roept belangrijke vragen op voor de aankomende presidentsverkiezingen in 2024, waar opnieuw een strijd zal plaatsvinden tussen democratische waarden en de aantrekkingskracht van autoritair leiderschap.

Sociale wetenschappers en psychologen hebben verschillende verklaringen voor deze autoritaire trend. Sociologen en politicologen benadrukken bijvoorbeeld vaak de rol van de media, die vaak bijdragen aan de opbouw van een persoonlijkheidscultus rond autoritaire leiders. In Turkije bijvoorbeeld heeft president Recep Tayyip Erdoğan de media grotendeels onder controle gekregen, terwijl in Rusland Vladimir Poetin eveneens alle kritische stemmen in de media effectief heeft gesmoord. Psychologen wijzen op de rol van angst en onzekerheid: in tijden van crisis, zoals economische recessies of sociale onrust, zoeken mensen stabiliteit en orde, die zij denken te vinden in sterke leiders die drastische maatregelen nemen, zelfs als dat ten koste gaat van democratische processen.

Maar wat zijn de dieperliggende oorzaken van deze behoefte aan een sterke leider? Er komt steeds meer aandacht voor de invloed van ecologische factoren, zoals klimaat en geografie. Journalist Tim Marshall werpt in zijn boek Prisoners of Geography een ecologische blik op politieke verschillen en stelt dat de Russische neiging tot autoritair leiderschap deels te verklaren is door de geografische dreiging van het Westen, waar legers makkelijk de open vlaktes richting Moskou kunnen doorkruisen. Marshall speculeert dat de diepreligieuze Poetin tot God bidt: “Waarom heb je geen bergen in Oekraïne geplaatst, dan had ik dit land niet hoeven te bezetten.” Turkije, waar aardbevingen een constante dreiging vormen, heeft een samenleving waarin sterke leiders zoals Erdoğan worden gezien als noodzakelijk om in tijden van verwoesting snel en effectief te handelen.

Ons eigen onderzoek toont aan dat ook andere ecologische factoren, zoals voedselvoorziening of bevolkingsdichtheid van invloed zijn. Zo vinden we dat burgers in landen met intensieve landbouw een grotere autoritaire wens hebben, omdat de landbouwgronden moeten worden bewaakt, geïrrigeerd en de oogst opgeslagen en herverdeeld – wat hiërarchie en toezicht vereist. In landen met een sterke visserijtraditie, zoals Scandinavië, zien we het tegenovergestelde. Anders dan boeren zijn vissers niet afhankelijk van autoriteiten en hoeven ze zich minder druk te maken over de lange termijn, omdat hun handel onmiddellijk moet worden geconsumeerd. Dat leidt meer egalitaire verhoudingen en ook impulsief gedrag. Interessant in dat opzicht is dat de kenmerkende Nederlandse anti-autoritaire houding wellicht meer te maken heeft met onze geschiedenis als vissersvolk dan als boeren of kooplui. In dorpen zoals Urk of Katwijk bestaat nog steeds een diep wantrouwen tegen autoriteit. Kijk maar wat er gebeurt als de politie daar uitrukt. Zelfs binnen een land kunnen verschillen in voedselvoorziening leiden tot uiteenlopende culturele en psychologische kenmerken. In China bijvoorbeeld, zijn rijstboeren democratischer ingesteld vanwege de vereiste samenwerking om rijstvelden te onderhouden, terwijl graanboeren meer autoriteitsgevoelig zijn.

In het licht van de wereldwijde trend naar autoritair leiderschap is het belangrijk om de impact op de Verenigde Staten niet te onderschatten. De aankomende presidentsverkiezingen zullen een belangrijke test zijn voor de robuustheid van de Amerikaanse democratie. De vraag is of het land zich verder in de richting van autoritair leiderschap zal bewegen, of dat er juist een terugkeer zal zijn naar democratische idealen en instellingen. Deze verkiezing is niet alleen een politieke strijd, maar een fundamentele keuze over de toekomst van democratische waarden. Of de VS het pad zal volgen van landen zoals Rusland, Turkije en China, of dat het weerstand zal bieden aan de aantrekkingskracht van autoritaire leiders, hangt af van hoe diep de angsten en onzekerheden van het Amerikaanse volk werkelijk zitten.

Wat de resultaten van het WVS-onderzoek laten zien, is dat het democratische systeem niet zo vanzelfsprekend is als ooit werd gedacht. Francis Fukuyama’s voorspelling dat democratie het eindpunt van de menselijke geschiedenis is niet uitgekomen. De opkomst van autoritair leiderschap wereldwijd dwingt ons om opnieuw na te denken over de kracht en veerkracht van democratische samenlevingen, niet alleen in verre landen, maar ook dichter bij huis. Een belangrijke vraag in ons nieuwe onderzoek is hoe culturele idealen van autoritair leiderschap worden overgedragen en veranderen. Kijken we bijvoorbeeld naar migranten uit Marokko of Turkije of vluchtelingen uit Syrïe of Oekraïne, landen waar de voorkeur voor autoritair leiderschap een stuk sterker is dan in Nederland, dan is het interessant of zij deze voorkeur meenemen naar hun nieuwe land of dat ze zich aanpassen aan de nieuwe, democratischere omgeving. Als deze diepgewortelde idealen van autoritair leiderschap niet snel genoeg veranderen, kunnen we geconfronteerd worden met een samenleving waarin democratische waarden steeds verder in de verdrukking raken. Het is aan ons om waakzaam te blijven en actief te werken aan het behoud van de vrijheid en gelijkheid die we zo vanzelfsprekend achten.