De uitdagingen van Zelensky

Deze eigenschappen maken Zelenskyy tot zo’n succesvolle leider in oorlogstijd

door Tim Sweijs & Mark van Vugt, in Trouw Tijdgeest 17 februari 2024

De voortslepende oorlog in Oekraïne is een lakmoesproef voor het leiderschap van president Zelenskyy. Die doorstond hij tot nu toe glansrijk, constateren Tim Sweijs en Mark van Vugt. Maar de uitdagingen stapelen zich op: extern brokkelt de steun langzaam af, terwijl intern de spanningen oplopen. Hoelang is dat nog vol te houden?

De oorlog tussen Rusland en Oekraïne duurt al bijna twee jaar. Veel experts dachten dat Oekraïne snel zou worden verslagen door het op papier veel sterkere Rusland. Zo vreemd was dat overigens niet. God, zo beweerde Napoleon al, steunt immers de partij met de grootste bataljons en de beste artillerie. Maar na de voor de Russen rampzalig verlopen invasie, vocht Oekraïne onder bezielend leiderschap van Volodymyr Zelenskyy keihard én met succes terug.

“Het gevecht is hier, ik heb munitie nodig, geen lift,” zei de Oekraïense president op dag één, in reactie op de uitnodiging van Amerikaans president Biden om in ballingschap te gaan. Zelenskyy bleef in Kiev, verenigde zijn volk, en lobbyde bij Westerse collega’s onvermoeibaar voor financiële en militaire steun. Dat die steun op dit moment niet meer zo vanzelfsprekend lijkt, is zeker niet te wijten aan de inspanningen van Zelenskyy.

Onder massale mediabelangstelling voor de oorlog in Oekraïne en later ook die in de Gazastrook, kreeg de Nederlandse bevolking de afgelopen twee jaar een spoedcursus wapens en militaire strategie. Ook vandaag de dag hoef je maar een talkshow te kijken of de beelden van Abrams-tanks, Himars-raketsystemen en F16-jachtvliegtuigen vliegen je om de oren, vaak met doorwrochte duiding van gevechtsbewegingen aan het Oostfront door generaals buiten dienst.

Oekraïens leiderschap
In schril contrast met de aandacht voor de militaire operaties staan de duidingen van het Oekraïens leiderschap. Zelenskyy komt misschien vaak en prominent in beeld, maar goede analyses van zijn rol gebaseerd op wetenschappelijke inzichten over leiderschap zijn dun gezaaid. Dat is jammer, want juist in oorlog maken politieke leiders het verschil.

In oorlog staat het overleven van de natie op het spel. Oorlog is daarom een zogeheten ‘chefsache’, en een lakmoesproef voor leiderschap. Sommige leiders slagen glansrijk voor deze proef. Hun faam wordt decennia, eeuwen en soms millennia later nog bezongen. De naam van Julius Caesar staat nog steeds synoniem voor keizer. Op nationale gedenkdagen rolt ‘warlord’ Willem de Zwijger nog iedere keer over de lippen. En Winston ‘we shall fight on the beaches’ Churchill wordt nog immer bewierookt aan de overkant van het Kanaal.

Zij die falen, worden mikpunt van spot en kritiek of raken in de vergetelheid. Neville Chamberlain wordt nog steeds verguisd voor zijn appeasement-beleid in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Bush junior krijgt de schuld van het verval van Amerika’s macht na zijn kostbare, maar grotendeels mislukte interventies in Irak en Afghanistan. En alleen historici weten nog dat koningin Wilhelmina haar premier Dirk Jan de Geer ontsloeg in 1940 omdat hij vrede met de Duitsers wilde sluiten. Deze episode uit onze nationale geschiedenis wordt liever vergeten.

Opoffering
Bij dreigingen van oorlog en ander geweld kijken we naar onze leiders en oordelen we: is dit iemand die we kunnen vertrouwen om ons te beschermen? Het helpt dan bij onze oordeelsvorming als de leider opofferingsbereidheid heeft getoond, zoals Zelenskyy’s weigering om Kiev te verlaten na de Russische invasie.

Dit kostbare signaal – want niet iedere leider is bereid zijn eigenbelang zo nadrukkelijk opzij te zetten – geldt als een belangrijke indicatie van iemands charisma als leider. Denk maar aan de zeer charismatische Nelson Mandela, die steeds weigerde in te gaan op het aanbod van de Zuid-Afrikaanse regering tot vrijlating uit de gevangenis op voorwaarde dat hij zijn strijd tegen de Apartheid zou staken.

Volgens Amerikaanse psychologen van de St. John’s Universiteit is Zelenskyy’s leiderschapsstijl te beschrijven als heroïsch en charismatisch. Dat concluderen zij op basis van zijn mediaoptredens en biografische documenten. Zijn persoonlijkheid wordt op basis van die bronnen gekenmerkt door de volgende eigenschappen: ambitieus, extravert, onverschrokken en empathisch. De eerste twee persoonlijkheidskenmerken hangen vooral samen met politiek charisma, terwijl de laatste twee eigenschappen kenmerkend zijn voor heldhaftig leiderschap. Dat lijkt een ideale persoonlijkheidsmix voor een leider in oorlogstijd.

Inspireren en mobiliseren
Los van persoonlijkheidskenmerken, over welke concrete vaardigheden moet een effectieve oorlogsleider beschikken en hoe scoort Zelenskyy daarop? Vooropgesteld: het ideaalbeeld hangt af van de context. Verschillende culturen en politieke systemen stellen andere eisen aan leiders. Dat is ook binnen Europa het geval.

Kijken we bijvoorbeeld naar de vraag of mensen een sterke leider willen die zich niets aantrekt van parlement of verkiezingen – een vraag uit de European Values Survey – dan zien we opmerkelijke culturele verschillen. Terwijl in Nederland iets meer dan 30 procent van de respondenten het hiermee eens is, loopt dat in een land als Roemenië op tot bijna 80 procent. Sowieso hebben burgers uit de Oost-Europese landen een sterkere voorkeur voor een sterke leider dan de burgers in West-Europa.

Een simpel sjabloon voor waar een effectieve oorlogsleider aan moet voldoen, bestaat dus niet. Desondanks komt in wetenschappelijk onderzoek een terugkerende set aan vaardigheden bovendrijven. Allereerst weet een effectieve oorlogsleider zowel burgers als bondgenoten te inspireren en mobiliseren. Een leider formuleert een heldere visie met daarin een eenduidig doel waarachter iedereen zich kan scharen.

Na de Irakese invasie van Koeweit in 1990 formuleerde Bush senior het kort en bondig: “This will not stand, this aggression against Kuwait.” En nadat Duitsland in de zomer van 1940 Frankrijk was binnengevallen, riep generaal De Gaulle krijgsmacht en volk op om de strijd voort te zetten ‘voor de vrijheid en onafhankelijkheid van Frankrijk’.

Zelenskyy formuleerde dat doel op de eerste dag van de oorlog direct in zijn fameuze ‘Tut’ (‘hier’) speech. Op een plein in het centrum van Kiev, omringd door leden van zijn kernkabinet, ging hij de ministers één voor één af en verklaarde dat iedereen bleef om te vechten voor de onafhankelijkheid van Oekraïne.

Vastberadenheid
Een oorlogsleider blinkt daarnaast uit in vastberadenheid. Juist wanneer de nood hoog is en de wanhoop nabij zet hij of zij de strijd voort. Een oorlogsleider is er in extremis op gericht het einddoel te behalen. Thatcher spoorde dezelfde Bush aan tot actie toen hij zijn opties overwoog na de Irakese invasie: ‘Remember George, this is no time to go wobbly’.

Soms is het moeilijk om onderscheid te maken tussen koppigheid en zelfbedrog. In een recent profiel in Time Magazine vertelt Zelenskyy dat niemand in de eindoverwinning gelooft zoals hij. Een anonieme adviseur uit zijn cirkel verzucht daarop dat de president zijn realiteitszin heeft verloren – al is het Zelenskyy’s vastberadenheid die er tot nog toe voor heeft gezorgd dat Oekraïne de strijd voortzet.

Daarbij zijn oorlogsleiders meesters in de communicatie. Napoleon Bonaparte gebruikte een dagelijkse Gazette als spreekbuis om propaganda over zijn militaire successen te verspreiden. Julius Caesar beschreef zijn eigen overwinningen in een boek dat tweeduizend jaar na dato nog steeds wordt gedrukt.

Zelenskyy is een strategische communicator pur sang. Hij kan bogen op zijn jarenlange ervaring als professioneel podiumkomiek en televisie-acteur. Hij communiceert niet alleen in eenvoudige en concrete boodschappen die niet mis te verstaan zijn, maar speelt ook met variatie in zijn intonatie, stemvolume en lichaamstaal. Hij en zijn team van professionele adviseurs weten dat het getoonde beeld even belangrijk is als het gesproken woord. Zo verschijnt Zelenskyy steevast in een legergroen T-shirt om te benadrukken dat hij leider is van een land in oorlog, en solidair met de militairen die vechten aan het front.

Internationale steun
Daarbij zijn oorlogsleiders verbinders. Internationaal kunnen zij coalities bouwen in dienst van diplomatieke en militaire slagkracht. Zo voerde Bush senior in 1990-1991 een internationale coalitie van 42 landen en meer dan een half miljoen troepen aan om Saddam Hoessein uit Irak te verdrijven. Zonder Westerse hulp zou Oekraïne ongetwijfeld het onderspit hebben gedolven. Zelenskyy is tot dusver succesvol bij het werven van tientallen miljarden aan militaire, financiële en humanitaire steun. Hij reist sinds het begin van de oorlog onvermoeibaar de Navo-alliantie rond, met specifiek op de doelgroep toegesneden boodschappen. Het Duitse parlement sprak hij bijvoorbeeld vermanend toe, inspelend op het Duitse schuldgevoel. In Nederland liet hij het opgeheven vingertje achterwege en prees hij de regering juist om alle verkregen steun. De uitdaging aan dit internationale front groeit. Eerder deze maand committeerden EU leiders zich pas na lang gesteggel opnieuw aan een steunpakket ter waarde van vijftig miljard EURO. Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, laat een Amerikaans pakket van soortgelijke omvang al maanden op zich wachten door de politieke verdeeldheid in Washington.

Nationale eenheid

Ook nationaal moet een leider verbindend zijn om burgers en groeperingen samen te brengen in de strijd tegen een gezamenlijke vijand. In 1948 smeedde de eerste premier van Israël Ben-Gurion de verschillende Joodse paramilitaire organisaties om tot één Israëlische krijgsmacht, waarmee de aanval van Arabische buurlanden werd afgeslagen. Na de Russische invasie sloten de verschillende machtsfacties in Oekraïne de gelederen. Maar na twee jaar oorlog begint de relatie tussen regering en oppositie barsten te vertonen, terwijl corruptie van hoge overheidsfunctionarissen een hardnekkig uit te roeien fenomeen blijft. Recent kwamen al langer bestaande spanningen tussen het politiek en het militair leiderschap tot uitbarsting toen President Zelenskyy zijn opperbevelhebber Zaloezjnyj ontsloeg na het mislukte zomeroffensief in 2023 en publieke onenigheid over de te varen koers. Hij bevorderde Oleksandr Syrskyi, die als bevelhebber van Kiev de eerste Russische aanvalsgolven wist af te slaan, met als opdracht de ontwikkeling van een aangepaste oorlogsstrategie om zo het tij opnieuw ten gunste voor Oekraïne te doen keren.  Of deze keuze goed zal uitpakken, zal zich de komende maanden wijzen.



Stressbestendig
Tot slot zijn oorlogsleiders in staat om onder hoge druk weloverwogen beslissingen te nemen. Zij zijn stressbestendig en kunnen verschillende opties overzien en knopen doorhakken. Dat lijkt evident, maar uit tal van studies blijkt dat leiders in crisissituaties oogkleppen opdoen, fatalistisch gaan redeneren en besluiteloos worden.

Het schoolvoorbeeld van goed leiderschap in zo’n situatie is president Kennedy’s optreden tijdens de Cuban Missile Crisis in 1962. Een kernwapenoorlog tussen de Sovjet-Unie en de VS hing als een zwaard van Damocles boven deze crisis. Kennedy hield het hoofd koel en bestudeerde met zijn team grondig de verschillende opties. Hij zorgde ervoor dat de lijnen van communicatie met de Sovjets openbleven, terwijl hij er niet voor terug deinsde om knopen door te hakken.

Zelenskyy heeft laten zien dat hij ook in stressvolle situaties doortastend kan handelen, terwijl er voortdurend discussie is met zijn voornaamste internationale militaire supporters over de te volgen strategie. Maar heel veel meer weten we (logischerwijs) niet, omdat Zelenskyy’s regering interne besluitvorming zoveel mogelijk probeert af te schermen voor de buitenwereld.

Een moeilijk jaar
2024 wordt een moeilijk jaar – voor Oekraïne én voor Zelenskyy. Het land heeft de strijd kunnen voortzetten onder aanvoering van een president die het cursusboek ‘leiderschap in oorlogstijd’ goed lijkt te hebben bestudeerd. Maar na het mislukken van Oekraïne’s counteroffensief van 2023, wordt duidelijk dat dit een oorlog van de lange adem is.

Er zijn tekenen van oorlogsmoeheid onder Westerse steunverlenende regeringen, terwijl de interne cohesie onder druk staat. De uitkomst van de oorlog zal mede bepalen hoe Zelenskyy uiteindelijk de geschiedenisboeken in gaat.Dit jaar wordt daarom wederom een lakmoesproef voor Zelenskyy’s leiderschap, waarbij onvermijdelijk de vraag gesteld zal worden of hij over de juiste eigenschappen beschikt om de oorlog te beëindigen.

Over de auteurs

Tim Sweijs is directeur onderzoek bij het Haagse Centrum voor Strategische Studies (HCSS) en research fellow bij het War Studies Research Centre van de Nederlandse Defensie Academie 

Mark van Vugt is hoogleraar evolutionaire psychologie, arbeids- & organisatiepsychologie aan de VU en Oxford, en directeur van het Amsterdam Leadership Lab.