Een complottheorie is zo verzonnen

Denkt u dat de aanslagen van 9/11 op de vs het werk zijn geweest van de fbi, cia en Amerikaanse regering om lucratieve oorlogen te kunnen beginnen in Afghanistan en Irak en de kans op herverkiezing van Bush jr. te vergroten? Of, dichter bij huis, bent u van mening dat de overheid ons immuunsysteem bewust probeert te beschadigen tijdens de coronacrisis door de plaatsing van nieuwe 5G-zendmasten? En denkt u dat Pim Fortuyn door de Nederlandse inlichtingsdiensten is vermoord omdat er een goede kans bestond dat hij de nieuwe minister-president zou worden? Antwoordt u ‘ja’ op deze vragen, dan bent u gevoelig voor complottheorieën. In deze tijden van alternatieve feiten is dat oppassen geblazen. Complottheorieën lijken onschuldig, maar zijn dat vaak niet. De genocide in Rwanda begon toen het gerucht zich verspreidde dat het vliegtuig van de Hutu-president was neergeschoten door Tutsi-rebellen. Het bewijs voor die theorie is nog steeds niet geleverd. En onlangs las ik op de bbc-nieuwssite over een groepering in de vs die meende dat de schietpartij van enkele jaren geleden op de Sandy Hook-basisschool, waarbij twintig kinderen door een gestoorde schutter werden omgebracht, nooit heeft plaatsgevonden. De groep verdenkt de regering ervan het incident te hebben verzonnen om de anti-wapenlobby een duwtje in de rug te geven. Wetenschappers spreken van een complottheorie als we de indruk hebben dat een groep mensen heimelijk tegen ons aan het samenspannen is.

Een belangrijk kenmerk is dat het om een geheime samenzwering gaat; het is dus heel lastig aan te tonen. Zo is nog steeds niet vastgesteld dat president John F. Kennedy het slachtoffer werd van een complot van de cia en het Amerikaanse leger, in tegenstelling tot wat Oliver Stone ons in zijn film jfk laat geloven. Bovendien moet er sprake zijn van een bedreiging. Als je vermoedt dat je vrienden een surpriseparty voor je verjaardag organiseren spreken we niet van een complottheorie; wél als je denkt dat ze je bankrekening aan het plunderen zijn. Ten slotte gaat het om een veronderstelling. Als het complot eenmaal bewezen is – zoals Watergate of de Nederlandse bouwfraude – dan is het geen theorie meer. Met psycholoog aan de Vrije Universiteit Jan-Willem van Prooijen doe ik onderzoek naar de evolutionaire oorsprong van samenzweringstheorieën. Onze gedachte is dat het geloof in complotten functioneel was in de vroegere, gewelddadige samenlevingen waar mensen makkelijk het slachtoffer werden van een samenzwering. Op basis van antropologisch onderzoek wordt geschat dat 20 tot 30 procent van de volwassenen in die oerstammen om het leven kwam door georganiseerd geweld. Het was dus van eminent belang om alert te zijn op complotten. Onze evolutionaire verklaring wordt ondersteund door onderzoek waaruit blijkt dat complottheorieën van alle tijden zijn en in alle culturen voorkomen. Zo dachten de Romeinen dat Nero en zijn handlangers de stad in brand hadden gestoken, en leeft er al eeuwen in Europa het idee van een internationale Joodse samenzwering. Psychologisch onderzoek laat zien hoe gemakkelijk mensen in willekeurige gebeurtenissen een diepere oorzaak zien. In een Amerikaanse studie kregen mensen een reeks van letters te zien, bijvoorbeeld oxooxxoxoxxoxx. De meeste mensen dachten een patroon waar te nemen, totdat de psycholoog uitlegde dat hij een muntje had opgeworpen en bij elke kop een O en bij elke munt een X had gezet. Wel blijken er verschillen in de populariteit van complottheorieën. Ze tieren bijvoorbeeld welig in landen waar de persvrijheid aan banden is gelegd. Verder blijken mensen met extreme politieke opvattingen, zowel links als rechts, gevoeliger voor complottheorieën.

Datzelfde geldt voor lager opgeleiden én voor machtige mensen met een paranoïde karakter – denk aan Hitler, Stalin of Erdogan. Om te laten zien hoe makkelijk het is om een complottheorie te verzinnen, volgen hier enkele vragen: 1. Heeft u onze premier, Mark Rutte, weleens hand in hand zien lopen met een vrouw? 2. Kent u toevallig iemand die Rutte weleens hand in hand met een vrouw heeft zien lopen? 3. Kent u iemand die iemand kent die dat weleens gezien heeft? Antwoordt u ontkennend op deze vragen dan denkt u, net als ik, dat Mark Rutte onderdeel is van een complot van de internationale homobeweging om de rechten van homo’s in Nederland te beschermen. Mocht u bevestigend antwoorden op een van de vragen, dan zit u uiteraard zelf in het complot.

 

Meer weten over de evolutionaire geschiedenis van de complottheorie?

Van Prooijen, J. W. & Van Vugt, M. ‘Conspiracy theories: Evolved functions and psychological mechanisms.’ Perspectives on Psychological Science, 13(6), 2018, 770-788.