Politieke instincten – homo imperius

• Waarom willen we graag een sterke leider?

• Hoe krijgt je als leider meer gezag?

• De relatie tussen macht, seks en #MeToo

• Bestaat het Napoleon-complex?

• Wat voor leiderschapsstijlen hebben Rutte en Trump?

Er zijn maar weinig natuurlijke leiders. Onze soort, homo sapiens, is vooral goed in het volgen van leiders. Vanaf onze geboorte volgen we al de oogbewegingen van onze moeder. We hebben zelfs een fysieke aanpassing, het wit rondom onze ogen, waardoor anderen kunnen zien waar we naar kijken, dus wat of wie we volgen. Deze aanpassingen waren nodig omdat de mens een groepsdier is en onze overleving afhankelijk is van hoe de groep zich gedraagt. Eenheid is beter dan verdeeldheid. Om verdeeldheid tegen te gaan scharen we ons graag achter sterke leiders, vooral als er gevaar dreigt. Soms zijn deze klein van stuk (zoals Napoleon). Maar het volgen van sterke leiders brengt ook risico’s met zich mee. De leiders kunnen de macht die ze krijgen misbruiken en inzetten voor eigen gewin. De #MeToo-affaire laat een directe relatie zien tussen macht en seks – een snelle manier om evolutionair voordeel te behalen – en die relatie is van alle tijden. Om machtsmisbruik tegen te gaan heeft de mens allerlei mechanismen ontwikkeld om ervoor te zorgen dat leiders zich integer gedragen, van het leveren van AWB_Lucy-Darwin-LadyGaga_140x215_proef5.indd 99 30-06-20 09:58 100 kritiek tot het vervangen van corrupte leiders. Die controlemogelijkheden waren er ook al op de Afrikaanse savanne, waar onze soort evolueerde. Onze voorouders kozen gezaghebbende leiders die de juiste mix van persoonlijkheidseigenschappen hadden, die zowel competent als genereus waren. Als ze te dominant werden, werden ze uit de groep gezet of simpelweg een kopje kleiner gemaakt wanneer ze sliepen. Uiteindelijk was de groep altijd sterker dan het dominante individu en de evolutie van wapens (stenen en bijlen) heeft waarschijnlijk bijgedragen aan het inperken van de macht van de sterke leider. In onze moderne samenleving kiezen we voor politieke leiders die integer zijn en ons met hun inspiratie en charisma overtuigen – de Mandela-types. Soms willen we echter nog gewoon een sterke leider à la Trump die ons beschermt tegen de grote, boze buitenwereld. De uitdaging is hoe we als volgers deze leiders in toom houden zodat ze het groepsbelang niet ondermijnen ten gunste van hun eigen evolutionaire voordelen. Hoe perken we de macht van onze leiders in en zorgen we er tegelijkertijd voor dat de beste mensen aan het roer staan? Dat is geen sinecure, want politiek is, anders dan bij onze voorouders, een complexe zaak die zelfs voor politici maar moeilijk te duiden is. Wie kan er voorspellen welke gevolgen de Brexit of de eventuele herverkiezing van Trump zal hebben? Om nog maar niet te spreken over het lot van onze eigen minister-president. 

Macht corrumpeert, gezag nivelleert

‘Power tends to corrupt and absolute power corrupts absolutely. Great men are almost always bad men, even when they exercise influence and not authority.’ Dit schreef de Britse historicus Lord Acton in een brief aan aartsbisschop Mandell Creighton. Ze discussieerden over de vraag of je kritisch mag zijn op leiders uit het verleden of dat je hun slechte eigenschappen, misstappen en misdaden moest laten rusten. Het moge duidelijk zijn dat Lord Acton vond dat je leiders uit verleden en heden mag beoordelen aan de hand van universele morele waarden.

Maar wat maakt dan een goede leider? Dat is geen gemakkelijke vraag, omdat de wetenschappelijke kennis over leiderschap en de praktische beoefening ervan zich niet makkelijk laten verenigen. Is Trump bijvoorbeeld een slechtere president dan Obama was? Doet Rutte het zoveel beter dan zijn voorganger Balkenende? Kan Buffoon Boris de vergelijking met de Iron Lady Thatcher doorstaan? Wie is de beste ceo van de bv Nederland: Elbers, Verhagen of Van Beurden? Hoe we naar onze leiders kijken wordt door heel veel factoren bepaald. Iemands persoonlijke leiderschapsstijl is slechts één aspect waarop we ons oordeel baseren. Toch valt er vanuit de evolutionaire psychologie wel iets zinnigs bij te dragen.

Allereerst moeten we onderscheid maken tussen twee typen leiders: leiders op basis van gezag of op basis van macht. Tot de eerste categorie behoren leiders die het goede voorbeeld proberen te geven,  en die ons leiden met hun visie, wijsheid, bescheidenheid en onbaatzuchtigheid. Schoolvoorbeeld hiervan is Mahatma Gandhi, de spirituele en politieke leider van de vreedzame beweging om India te bevrijden van de Britse overheersing en rechten te verlenen aan de lagere kasten. Gezag wordt ontleend aan dienstbaarheid en deze filosofie is terug te voeren op de taoïstische benadering van leiderschap, geassocieerd met de Chinese filosoof Lao Tse. De leider die de Tao volgt, de weg naar verlichting, domineert niemand en is nooit op eigen roem uit. De gezagsleider is ook diepgeworteld in de christelijke traditie, bijvoorbeeld in de leer van Jezus Christus.

De machtsleider daarentegen maakt vooral gebruik van machtsmiddelen om mensen te beïnvloeden. Hij beloont volgers die het goed doen en bestraft degenen die uit de pas lopen. Dit type leider is dominant in zijn acties en woorden en reageert met agressie en bedrog als zijn positie wordt bedreigd. Dit type leiderschap zien we terug in de werken van Griekse en Romeinse filosofen, maar wordt vooral geassocieerd met Machiavelli. Deze Italiaanse renaissancefilosoof schreef dat het beter is voor een leider wanneer volgers bang zijn voor hem dan wanneer ze hem liefhebben. Een historisch voorbeeld van een machtsleider is Hendrik viii, die door middel van oorlogen en belastingen Engeland tot een sterke mogendheid poogde te maken. Machtsleiders anno nu zijn Trump, Poetin en Orbán. Onderscheid tussen deze twee vormen van leiderschap vinden we ook terug bij andere diersoorten en beide vormen hebben dus waarschijnlijk een diepe evolutionaire geschiedenis. Bij olifanten bijvoorbeeld leidt de matriarch op basis van haar ervaring de groep naar een waterrijke plek op de savanne, maar ze gebruikt haar fysieke kracht om interne conflicten op te lossen of de groep te beschermen tegen indringers. In onze eigen organisaties zien we deze tweedeling terug in het onderscheid tussen leiderschap versus management, waarbij het in de praktijk lastig blijkt om beide functies door dezelfde persoon te laten vervullen.

De tweede les uit de wetenschap is dat er geen type leider is dat onder alle omstandigheden het beste is. Of mensen een leider met gezag of macht willen volgen, hangt af van de situatie. Als we op zoek zijn naar wijsheid, inspiratie of sociale verandering hebben we behoefte aan een gezagsleider die als rolmodel fungeert, een primus inter pares. Maar wordt het voortbestaan van onze samenleving bedreigd door interne disputen of door externe gevaren, dan zijn we maar al te bereid om een machtige leider aan te stellen om onze belangen te behartigen. Uit ons eigen onderzoek blijkt dat het prototype van de machtsleider een sterke man is, terwijl de gezagsleider man of vrouw kan zijn, afhankelijk van wie het meest competent is.

De derde les ten slotte is dat beide typen leiders elkaar afwisselen in de tijd. In de huidige internationale politiek lijken de machtsleiders de boventoon te voeren. Maar op het moment dat hun macht te groot wordt of vooral voor eigenbelang wordt ingezet, ontstaat er vanzelf weer ruimte voor de Nightingales, Gandhi’s, Mandela’s en Malala’s van deze wereld. En dan de vraag of macht corrumpeert. Hoewel talloze onderzoeken dat beeld lijken te bevestigen, behoeft dit enige nuance. In een serie onderzoeken hebben wij mensen gevraagd een onderhandelingsspel te spelen. De helft moest zich inbeelden dat ze de machtigste persoon in de organisatie waren met veel financiële middelen, de andere helft moest zich indenken dat ze veel gezag hadden in hun organisatie en werden gerespecteerd. Daarna gingen ze met een partner over een financiële deal onderhandelen. De onderhandelingspartners vonden dat de mensen met macht minder empathie toonden tijdens het spel dan de mensen met gezag. Vervolgens moest iedereen emoties raden op fotoportretten. Machthebbers konden dat minder goed dan gezagsdragers. Ook konden machthebbers zich minder details herinneren van gesprekken met ondergeschikten.

Het maakt dus uit of iemand opereert vanuit een positie van macht of van gezag. Macht komt voort uit dominantie, het vermogen om anderen te bestraffen of te belonen. Het is de macht van de apenrots, waar de alfa regeert op basis van agressie en fysieke kracht. Gezag komt daarentegen voort uit het respect en de bewondering die mensen voor je hebben, bijvoorbeeld omdat je iets heel goed kunt of een moreel kompas biedt. Het onderscheid tussen macht en gezag is fundamenteel in menselijke relaties en leidt tot verschillende stijlen van leider.Mandela probeerde mensen te beïnvloeden middels zijn gezag, terwijl Poetin vanuit een machtspositie opereert.

Welke vorm van leiderschap is beter? Machiavelli dacht dat een leider beter gehaat kon zijn dan geliefd, maar is dat wel zo? In een serie experimenten aan de Northwestern University in Chicago moesten groepjes studenten werken aan een taak en wees het lot een leider aan. Leiders die opereerden vanuit een machtsbehoefte bleken sneller bereid kundige groepsleden uit de groep te stoten, vooral als zij een bedreiging vormden voor de leider. We kunnen dit het Stalin-effect noemen, naar de Russische dictator die veel concurrenten uit de weg liet ruimen. De experimenten tonen ook aan dat machtige leiders minder bereid zijn informatie met de groep te delen.

Het lijkt dus evident dat organisaties beter geleid kunnen worden door gezagsdragers dan door machthebbers. Maar er zit een addertje onder het gras. Stel dat een leider twee opties heeft: doen wat volgens hem het beste is, of doen wat de groep wil. De machthebber is geneigd het eerste te doen terwijl de gezagsleider voor de tweede optie kiest. We kunnen dus voorzichtig concluderen dat macht corrumpeert, maar dat gezag nivelleert. Het is maar wat een samenleving wil. Moet een leider de oren laten hangen naar een volk dat zich in een referendum uitspreekt voor uittreding uit de eu? Of moet hij de wens van het volk naast zich neerleggen, denkende te weten wat voor zijn mensen het beste is? Het is een ijzeren wet dat er zonder volgers geen leiders kunnen zijn. Een generaal zonder leger kan geen oorlog winnen. Tegelijkertijd verwachten volgers van hun leiders vaak het onmogelijke. Zo eindigt de droom van leiderschap vaak in een nachtmerrie.

Meer weten over de evolutie van leiderschap? Van Vugt, M. & Wildschut, M. Gezag: De wetenschap van macht, gezag en leiderschap. A.W. Bruna Uitgevers, 2013.